گفتگو با حجت‌الاسلام‌ عجمی درباره صحیفه سجادیه | راه اصلاح سبک زندگی

آمنه مستقیمی | شهرآرانیوز؛  نمی‌شود از امام‌سجاد (ع) و آنچه برای هدایت امت انجام داده‌اند، سخن گفت و از میراث گران‌بهای ایشان یعنی «صحیفه‌سجادیه» چشم پوشید؛ چون در آن خفقان شدید و اوضاع سخت پس از واقعه عاشورا، این کتاب و دعا‌هایش بود که برای حضرت زین‌العابدین (ع)، فرصت راهبری شیعیان و نشان دادن نقشه راه را فراهم کرد.

در سالروز شهادت آن حضرت در گفتگو با حجت‌الاسلام‌والمسلمین هادی عجمی، استاد سطوح عالی حوزه علمیه، پژوهشگر و استاد فقه تربیتی و نویسنده مقالاتی همچون «آثار تربیتی گرفتاری‌های زندگی از نگاه امام‌سجاد (ع) (با تأکید بر دعا‌های صحیفه‌سجادیه)»، برخی ابعاد این گنجینه عظیم را بررسی کرده‌ایم که در ادامه می‌آید.

صحیفه‌سجادیه درمیان سبک‌های مرسوم و متداول زندگی، می‌کوشد چه سبکی از زندگی را به مخاطب خود عرضه کند؟

صحیفه سجادیه تنها کتابی است که یک امام معصوم، املا کرده‌اند و امام دیگری آن را نوشته‌اند و دراختیار ما قرار گرفته است. دیگر کتاب‌ها همچون نهج‌البلاغه با سلیقه و انتخاب علما، جمع‌آوری شده است. اینکه محتوایی را امام معصوم خود جمع‌بندی کرده باشند، به‌عنوان بسته تربیتی می‌تواند برای ما کاربردی باشد؛ چون وظیفه امام، هدایت و تربیت است، لذا اگر کتاب و محتوایی را امام تولید کند، ابتدا و انتها دارد و در این بسته محتوایی، همه‌چیز دیده شده است و تفاوت دارد با کتابی که غیرمعصوم از سخنان معصوم جمع‌آوری کرده باشد، از این‌رو پس از قرآن کریم، صحیفه‌سجادیه میراثی گران‌بها نزد شیعه و عموم مسلمانان است.

با این ویژگی و نقش هدایتگری امام، در این کتاب بسته جامع هدایت و تربیت ارائه شده است که براساس اینکه در این بسته چه نکاتی آمده و چه نکاتی نیامده است، می‌توانیم مکتب تربیتی را استخراج کنیم که در پژوهش‌های تربیتی و روان‌شناختی، می‌تواند منبعی مهم برای کشف مکتب تربیت اسلامی و سبک زندگی باشد.

صحیفه‌سجادیه درکل یک سبک زندگی توحیدی را به مردم معرفی می‌کند؛ البته همه اهل‌بیت (ع) چنین آموزه‌ای دارند، اما صحیفه به‌دلیل آنکه از ابتدا تا انتها توسط امام‌سجاد (ع) انشا شده است، با آن آموزه‌ها فرق می‌کند. در این کتاب، توحید موج می‌زند. از همان آغاز تا میانه و سپس انتها، سبک زندگی توحیدی بر آن غلبه دارد. در صحیفه‌سجادیه اصلاح نگاه به زندگی دنبال می‌شود؛ چون اصلاح این نگاه، اصلاح سبک زندگی را هم درپی دارد. امروز مشاوران روان‌شناسی در همه دنیا اذعان دارند که اگر نوع نگاه به مشکلات تغییر کند، به‌مرور مشکلات اعم از اضطراب و... حل می‌شود. صحیفه‌سجادیه، کتاب تغییر نگرش ما به سبک زندگی است.

آیا صحیفه‌سجادیه صرفا زبان دعا و بیان حوائج و خواسته‌هاست یا در زبان دعا، حقیقتی دیگر را نیز بازگو می‌کند؟ این حقیقت چیست؟

قالب ارائه مهم نیست، اصل با محتواست. قرآن کریم برخی آموزه‌ها را درقالب قصه و داستان بیان کرده است و تأکید می‌کند که این‌ها برای تفکر و تأمل است. امام‌سجاد (ع) از قالب دعا بهره گرفته‌اند؛ چنان‌که انبیای الهی نیز چنین استفاده‌ای از دعا کرده‌اند؛ همچون داوود (ع) در زبور.

دعا قالب گفتگو با خداست که مفاهیمی را در خود نهفته دارد؛ برای مثال امام در دعایی که برای هنگام بیماری انشا کرده‌اند، به خدا می‌گویند: «نمی‌دانم تو را برای این بیماری، شکر کنم یا برای زمان‌هایی که سالم بوده‌ام؟» سپس خوبی‌های ایام بیماری را می‌گویند و این دید را درباره بیماری تغییر می‌دهند. در درمان، روحیه، اصلی مهم است؛ برای مثال در دوره کرونا مردم به این نتیجه رسیدند که اصلی‌ترین نکته در درمان، روحیه بیمار است؛ چنان‌که برخی بیماران به‌دلیل وضعیت بد روحی فوت کردند.

رقیب امروزی سبکی از زندگی که صحیفه‌سجادیه ارائه می‌کند، چه اندیشه و مکتبی است و غلبه آن چه اثر و عواقبی دارد؟

امروزه در گفتمان غرب، سبک زندگی انسان‌محور یا اومانیستی تبلیغ می‌شود که خروجی این سبک از زندگی، اتفاقا فراموش کردن خود است. خدای متعال پاسخ این مسئله را در آیه۱۹ سوره مبارک حشر می‌دهد و می‌فرماید: «نَسُوا ا... فَأَنْساهُمْ أَنْفُسَهُمْ»؛ یعنی انسان وقتی خدا را فراموش کند، خدا کاری می‌کند که خود را هم فراموش کند؛ چنان‌که انسان امروز، خوبی و بدی خود را نمی‌داند؛ درحالی‌که صحیفه‌سجادیه، خدا و توحید را یادآوری می‌کند و می‌کوشد آن را بر سبک زندگی حاکم کند.

در صحیفه، موضوعات متنوع اعم از دعا در حق پیامبر (ص) و یارانشان تا دعا برای فرزندان، والدین، سربازان، دعای هنگام قرض، بیماری و بروز مشکلات و... وجود دارد؛ یعنی همه حالات انسان را متصور شده و برای آن‌ها دعایی بیان کرده است و در آن حالت درپی تربیت انسان است، حتی در وضعیت بروز بیماری و کوشش برای اصلاح نگرش انسان.

در حوزه تربیت و میان‌بر‌های آن، صحیفه‌سجادیه چه راهی را پیش پای ما می‌گذارد؟

تربیت در صحیفه‌سجادیه در دو بخش، بررسی‌شدنی است؛ یکی تغییر نگاه به مسائل و دوم پیشنهاد راهکار؛ برای مثال امروز در برخی کشور‌ها والدین حق تنبیه فرزند خود را ندارند.
اگرچه این قانون درظاهر برای حمایت از بچه‌هاست، در باطن به روابط فرزندان و والدین آسیب می‌زند. ما نمی‌گوییم که والدین به فرزندانشان ظلم کنند، اما این روش نیز جواب نداده است. امام‌سجاد (ع) در صحیفه‌سجادیه از خدا می‌خواهند که ابهت پدر و مادر را در دلشان جای دهد. اسلام، ابهت پدر و مادر را اصل می‌داند.

در ادامه همین دعا، حضرت از خدا افزایش عشق و علاقه به پدر و مادر را طلب می‌کنند و راهکار می‌دهند که هنگام خدمت به پدر و مادر باید احساس لذت داشته باشیم، در عین اینکه ابهت آن‌ها هم در دل ما باشد. باید ببینیم در دروس و آموزش‌ها اصل بر ابهت پدر و مادر است یا محبت آن‌ها که هریک تأثیر خود را برای تربیت دارد. صحیفه‌سجادیه به هر دوی این ابعاد توجه می‌کند.

در ادامه حتما بخوانید حق باوری در مکتب امام سجاد (ع)

در مهندسی فکری صحیفه‌سجادیه، گرفتاری‌ها و بلا‌هایی که انسان به آن‌ها مبتلا می‌شود، چه آثار تربیتی دارد؟

صحیفه‌سجادیه گرفتاری‌ها و بلا‌ها را از روش‌های تربیتی می‌داند. ما دو نوع روش تربیتی داریم؛ یک نوع که انسان جایز به انجام آن‌هاست و یک نوع که خاص خداست؛ برای مثال می‌توان فرزند را امتحان کرد، اما ابتلا به گرفتاری‌ها و بلا‌ها که از روش‌های الهی است، در دایره اختیار والدین نیست. اتفاقا در دعا‌های صحیفه تصریح شده است که بلا‌ها برای رشد انسان است؛ یعنی امکان ندارد انسان بدون بلا رشد کند؛ برای مثال امام‌حسین (ع) با مصائب و بلایایی که در کربلا دیدند، مقامی ویژه حتی در بین ائمه (ع) یافته‌اند؛ یعنی این ابتلا اثری ویژه داشته است.

بسیاری از استعداد‌های دنیایی انسان در مصائب، شکوفا شده است؛ تاجایی‌که بسیاری از پیشرفت‌ها و اختراعات به‌علت گرفتاری‌های بشر بوده است و بر اثر شیوع برخی بیماری‌ها، واکسن‌ها و دارو‌ها کشف و اختراع شده‌اند، لذا سختی‌های دنیا بخشی از فرایند رشد استعداد‌ها را تأمین می‌کند. نوع نگاه صحیفه‌سجادیه به بلایا این‌چنین است. اگر این نگاه تبیین شود، بسیاری از ناآرامی‌ها و اضطراب‌ها و سرگشتگی‌های انسان در مواجهه با مشکلات، برطرف می‌شود.

عرفانی که صحیفه عرضه می‌کند، با عرفان‌های رایج و بشری چه تفاوت‌هایی دارد؟

عرفان‌های متعدد و متکثری وجود دارد مثل عرفان هندی که در کشوری مثل آمریکا فراوان و رایج است. در این عرفان‌ها، آرامش کلیدواژه است و درقالب مدیتیشن و در برخی مواقع نیز از طریق تمرکز و برخی اذکار و اعمال، مطرح می‌شود که گاه آرامش نسبی را فراهم می‌کنند، اما وقتی درجه بالاتر از عرفان عرضه می‌شود، آرامش هم حداکثری می‌شود. صحیفه‌سجادیه درپی آرامش پایدار است نه آرامشی مقطعی و زودگذر؛ برخی اعمال و مکاتب، آرامش زودگذر را عرضه می‌کنند، اما وقتی انسان با خدا مرتبط می‌شود، به منبع لایزال آرامش می‌رسد.

این آرامش، رهاورد تغییر نگاه به مسائل، رعایت راهکار‌های دینی و مهم‌تر از همه اتصال به منبع وحیانی است؛ لذا در جوامع اسلامی، معضلاتی مثل خودکشی آمار بسیار ناچیزتری در مقایسه با کشور‌های به‌اصطلاح پیشرفته مادی و اقتصادی دارد؛ خودکشی زمانی رخ می‌دهد که انسان در اوج ناامیدی قرار می‌گیرد، اما می‌بینیم که یک مسلمان در اوج مشکلات و مصائب، بازهم امیدوار است. مسلمان هرگز به بن‌بست نمی‌رسد و می‌داند که این مصائب و مشکلات برای دوره کوتاه دنیاست و با توسل و توکل، حل‌شدنی است. این نگاه صحیفه‌سجادیه با نگاه دیگر مکاتب، بسیار متفاوت است.

رهاورد این جنس از عرفان و تفکر عرفانی برای انسان چیست و سبک زندگی او را دستخوش چه تغییرات مثبتی می‌کند؟

با این نگاه، انسان هرگز به بن‌بست و ایستگاه خودکشی نمی‌رسد؛ چون بخشی از رشد ما در حل نشدن مشکلات است. این نگاهی واقع‌بینانه است در مقابل سوسیالیسم عرفانی که صرفا به جنبه‌های زیبایی ظاهری زندگی بشری توجه می‌کند یا نگاه اشتباه عرفان مسیحی که بعد ظاهری زندگی را مدنظر قرار می‌دهد تا ابعاد واقعی آن را.

برای مثال مدتی است در فضای روان‌شناسی دربرابر موضوع حجاب، موضع‌گیری و بر آن تأکید می‌شود. افراد باید آنچه هستند، در اجتماع عرضه کنند و این نکته به تأیید برخی روان‌شناسان هم رسیده است. اگر همین را به صحیفه عرضه کنیم، درمی‌یابیم با نگاه اومانیستی، آزادی اصل می‌شود، درحالی‌که قرآن کریم، عبودیت و توحید را مقدم بر آزادی می‌داند. در نگاه توحیدی صحیفه‌سجادیه، انسان قرار است آنچه مورد رضایت خداست، بروز دهد. در این عرفان، رفتار‌های بیرونی به‌مرور بر درون ما اثر می‌گذارد و رشدمان را رقم می‌زند؛ چنان‌که امیرالمؤمنین (ع) می‌فرمایند: «تظاهر به حلم، شما را حلیم می‌کند». صحیفه‌سجادیه نیز می‌کوشد با اصلاح رفتار بیرونی، درون انسان را اصلاح کند.